ویژگی عالم ذر از نظر مفسرین فریقین

تقدیم به:

تلاش وزحمت این کار ناچیز را ابتدا تقدیم میکنم به قطب عالم امکان حضرت بقیه الله الاعظم (عج) و سپس به پدر و مادر عزیزم و مخصوصا همسرم که برای پیشرفت و رسیدن من به هدفم هیچوقت از هیچ کمکی برایم دریغ نمی کند.

ص: 3

چکیده

بحث از عالم ذر یکی از مباحثی است که در اسلام مورد بررسی و فحص قرار گرفته و همچنین همیشه در مراودات علمی بزرگان فریقین اعم از شیعه و سنی بحث عالم ذر مورد مناقشه بوده است، برای نمونه به بحث مکان عالم ذر (در چه مکانی و در کدام منطقه اتفاق افتاده ) می توان اشاره کرد که علمای فریقین در این مطلب به کنش افتاده اند و تحلیل های مختلفی را با استفاده از آیات و روایات مربوطه و آرا خود بیان کرده اند، حتی بعضی از علما اصل و هویت عالم ذر را زیر سوال برده و کاملا منکر وجود عالم ذر می شوند و حتی بعضا تمام مقدرات را حاصل عالم ذر می دانند، اما کماکان در مورد اصل چگونگی این عالم ابهام باقی ست . این مقاله در راستای تبیین این موضوع با روش توصیفی تحلیلی بوده و ابتدا درباره ویژگی عالم ذر و سپس توصیفات ونظریات مفسرین فریقین پرداخته و تلاش کرده تا بتواند اقوال مختلف از بزرگان متقدم و همچنین متاخر از بزرگان شیعه و اهل سنت را به صورت خلاصه مورد بررسی قرار دهد تا در نتیجه دید روشنی درباره مبحث عالم ذر برای مخاطبین مقاله فراهم آورد.

واژگان کلیدی: ذر،عالم ذر،الست،مفسرین فریقین

ص: 4

مقدمه

عالم ذر یا الست مربوط به دوران قبل از خلقت انسان می باشد که ایات174-172 سوره اعراف نیز از ان یاد می کند. عده ای می گویند که در آن روز همه انسان ها حضور داشته اند و عده ای این نظر را دارند که در آن روز هر آنچه قرار است برای ادمی اتفاق بیفتد نشان داده می شود و مصداق کامل نظر عده دوم برای همه ما انسان ها حداقل یک بار در زندگی اتفاق افتاده است که باخود گفته ایم :انگار من قبلا این صحنه برایم اتفاق افتاده است. از تعبیری دیگر در عالم ذر تمام انسان هایی که قرار بوده تا روز قیامت به دنیا بیایند به صورت «ذرّه» و به تعبیر بعضی از روایات به شکل مورچه در آنجا ظاهر شدند.

گفته شده که خداوند متعال در آن روز پیمانی محکم با بندگان خود مبنی بر توحید و ربوبیت خدا و نبوت پیامبران از جمله پیامبر اسلام(ص) و ولایت اوصیا از جمله ولایت امام علی (ع) بسته است.

در مورد عالم ذر روایات و تفاسیر متعددی در ادیان مختلف وجود دارد. در این مقاله میخواهیم به ویژگی عالم ذر بپردازیم وبه این پرسش: عالم ذر از نظر مفسرین فریقین چگونه است؟پاسخ دهیم

عالم ذر یک مسئله بحث بر انگیز است که گاهی بعضی از افراد چیزی از آن به یاد ندارند و یا بعضی از افراد اطلاعی ندارند. ضرورت تحقیق از این جهت است که بدانیم پیمانی که خداوند با انسان ها بسته چه پیمانی بوده و مفادش چیست؟ ایا به ان عمل می کنیم و چه ویژگی هایی دارد؟ و برای اینکه به یک حقیقت برسیم به بررسی و جمع اوری این مسئله از دید مفسران و صاحب نظران فریقین می پردازیم.

در مورد عالم ذر باید دانست که موضوع جدیدی نیست و حتی نمی توان گفت به قرن های اخیر بر میگردد بلکه مربوط به دوران افرینش و پیش از خلقت انسان می باشد و تقریبا در تمام ادیان ها مطرح شده است. تا کنون در باره این موضوع به خاطر اهمیت و ضرورت عالم ذرمقالات وپایان نامه های زیادی در مورد عالم ذر به صورت علمی و دقیق نوشته شده است مانند بررسی آرای مفسرین معاصر فریقین در تفسیرآیه ذر اثر اقای مرتضی سجادی (از دانشگاه قم،دانشکده الهیات قم) که مورد مطالعه بنده نیز قرار گرفته است ولی وجه تمایز این مقاله با مقالات دیگر این است که در اینجا میخواهیم ویژگی عالم ذر را از نظر مفسرین فریقین بیان کنیم.

ص: 5

1. مفهوم ذر

2. بررسی ماجرای عالم ذر و حقیقت آن

2-1-2. مکان عالم ذر

اختلاف نظرهایی درباره مکان پیمان بستن انسان وجود دارد، دست یابی به شناخت این مکان چندان کار دشواری نیست.

ابن عباس گوید:

«وقتی آدم از اعمال حج خود فارغ شد و در وادی نعمان که پشت کوه عرفات است خوابید، خدای تعالی همه ذرّیه او را تا روز قیامت از پشت او بیرون آورد و آدم آنها را مشاهده کرد».( الاربلی.1405،ه.ش.مجلدات 3)

خواجه عبداللَّه انصاری می نویسد:

ین عهد گرفتن و پیمان بستن پیش از آن بود که آدم در بهشت شد؛ یعنی میان مکه و طائف به قول کعبی، و ابن عباس گفت: به بطن نعمان بود وادی جنب عرفه، قومی گفتند در بهشت (آدم علیه السلام) بود. سدی گفت: در آسمان بود از بهشت به در آمده و به زمین نرسیده بود. قومی گفتند: به دهنا بود زمینی است در هند، آنجا که آدم از آسمان فرود آمد و آن فرزندان که از پشت های ایشان بیرون آمدند و بر مثال ذرّ بودند، روی زمین از ایشان پر، بر هیأت مردان و زنان و بر صورت ایشان، عقل و فهم و نطق در ایشان آفریده.( صدرالدین محمّد بن ابراهیم الشیرازی.ترجمه حسینی اردکانی ،1362)

مکانی را که روایات به آن اشاره دارند، مکّه و در کنار حجرالاسود است. این نقطه از زمین از اهمیّت بالایی برخوردار است، همه انبیاء در آنجا حضور یافته اند و آخرین ذخیره الهی نیز قیام جهانی خود را از آن آغاز خواهد کرد و یاران او در همان جا، با مولای خود حضرت مهدی علیه السلام پیمان می بندند و میثاق مردم بر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام هم فاصله چندانی با آن وادی نداشت.

ص: 8

3-1-2. مدت عالم ذر

از روایات مربوط به عالم ذر استفاده می شود که مدّت زمان این عالم کوتاه بوده امّا اینکه کوتاه بودن آن را هم انسان ها احساس کرده باشند معلوم نیست؛ زیرا ممکن است کوتاهی زمان آن نسبت به دنیا نظیر، کوتاهی عمر آنها نسبت به عمر برزخی آنان باشد که پس از زمان قابل توجهی که در دنیا زندگی می کنند پس از مرگ آن را یک یا نصف روز بیشتر ندانند. مدت زمان عالم ذرّ اگر چه کوتاه به نظر می رسد امّا برای ما روشن نیست که یک روز، یک هفته، یک ماه، یک سال و بلکه بیشتر یا کمتر بوده باشد امّاهر مقدار که بوده ممکن است به حساب شرایط آن عالم یک عمر کامل به شمار آمده باشد چنان که عمر کامل برخی از موجودات زنده در این دنیا به چند روز بیشتر نمی انجامد.

برخی محققان فراموشی ماجرای عالم ذرّ را دلیل کوتاه بودن آن دانسته اند امّا صرف فراموشی دلیل کوتاه بودن زمان آن عالم نخواهد بود. و عدّه ای دیگر برآنند که خدای تعالی انسان ها را آفرید و پس از آفرینش به سرعت از آنها پیمان گرفت و به آن عالم و عمر انسان ها پایان داد امّا آنچه در آیات و روایات آمده است خلاصه کوتاهی از عالم ذرّ است و اگر وضع دنیا هم برای کسانی که از آن اطلاعی ندارند در چند سطر خلاصه شود، ممکن است همین گونه برداشت کنند که ما از عالم ذرّ برداشت می کنیم.

3. عالم ذر از دیدگاه مفسران شیعه

2-3. دیدگاه سید مرتضی (علم الهدی)

دیدگاه مرحوم سید مرتضی در ارتباط با عالم ذر به گونه ای بیان شده است که در نگاه اول باید ایشان را جزء منکران عالم ذر

به حساب آورد و لذا ذهبی در( التفسیر و المفسرون ) از عبارت ایشان استفاده کرده که مرحوم علم الهدی جزء معتزله اند و لذا می گوید:

سید مرتضی در تأویل آیات قرانی متأثر از عقیده اعتزالیون است و با تمام توان خودش از این مذهب دفاع می کند و شبهات وارد شده بر آن ها را با اطلاعات وسیع و ذهن قوی خود پاسخ می دهد و شبهاتت وارد شده بر قران را بررسی و رد می کند. لذا سید مرتضی مثل دیگر معتزله برداشت هایی از قران دارد که در ابتدای امر غریب و بعید به نظر می رسند. یعنی آنچه را که اهل سنت در رابطه با تأویل آیه شریفه ( 172 اعراف)انجام می دهند و ظواهر قران گواه بر خلاف چنین تأویلی است.( التفسیر و المفسرون) اما این بیان صاحب التفسیر و المفسرون را نمی توان پذیرفت چرا که سید مرتضی بر آن دسته از مفسرانی که با اتکاء به احادیث ذرّی به تفسیر ظواهر الفاظ آیه پرداخته اند اشکالاتی را وارد نموده است. و این ناسازگاری ها را بیان می کند. لذا ایشان در كتاب امالي ضمن طرح نظریه های مختلف در مسأله عالم ذر نتیجه مي گیرد كه:

«و قد ظنّ بعض من لا بصیرة له ، و لا فطنة عنده أن تأویل هذه الآیة أنّ للهّ تعالى استخرج من ظهر آدم علیه السلام جمیع ذریته، و هم فى خلق الذّرّ، فقرّرهم بمعرفته ، و أشهدهم على أنفسهم»

و هذا التأویل - مع أنّ العقل یبطله و یحیله- مما یشهد ظاهر القرآن بخلافه؛ لأن للهّ تعالى قال: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ، و لم یقل: من آدم، و قال: مِنْ ظُهورهم،و لم یقل: من ظهره، و قال: ذُرِّیَّتهمْ، و لم یقل: ذرّیته؛ ثم أخبر تعالى بأنه فعل ذلك لئلا یقولوا یوم القیامة: إنهم كانوا عن ذلك غافلین، أو یعتذروا بشرك آبائهم، و أنهم نشئوا على دینهم و سنّتهم؛ و هذا یقتضي أنّ الآیة لم تتناول ولد آدم علیه السلام لصلبه».( بحار الانوار ج 5.ص.269)

ترجمه:« عده ای که فطانت و زیرکی ندارند گمان کرده اند که تأویل آیه شریفه ( و اذ اخذ ربک )آن است که خداوند از

پشت آدم علیه سلام تمام ذرّیه اش را بیرون کشید و اینها خلقت ذرّی داشتند و اقرار به ربوبیت و معرفت الهی نموده و

خداوند آن ها را گواه بر نفسشان قرار داد و حال آن که این تأویل بر خلاف عقل و ظاهر آیه شریفه است ظاهر آیه شریفه است.»

ص: 11

3-3. نظریه علاّمه طباطبایی رحمه الله

از ديدگاه علامه(ره) جايگاه نفوس قبل از عالم ماده عالم ملكوت است كه به آن "عالم ذر " نيز گفته مي شود. سيماي عالم ذر درقرآن به اتفاق همه مفسران در آيه "ميثاق"، "ذر" يا "ألست" متجلي شده است.

علامه(ره) وجه تسميه عالم ذر را كثرت ذريه و جمع بودن همه اولاد آدمي مي داند و مي گويد تشبيه ذريه به "ذر" كه در بعضي

از روايات آمده به منظور فهماندن كثرت ذريه است، نه خردي آنها، و اينكه از كوچكي حجم به اندازه ذره بودند، و از آنجا كه اين

تعبير در روايات بسيار مكرر وارد شده از ا ين رو اين نشئه را "عالم ذر" ناميده اند .( طباطبايي،1364 ،ج 8.ص422).

مي توان بيانات علامه(ره) در مورد عالم ذر را چنين خلاصه نمود:

از آیه 172 سوره اعراف استفاده می شود که انسان در یک نشأتی بود و پیمان سپرد و با توجه به ذکر برخی آیات، آن نشأت را نشأت ملکوت می داند و توضیح می دهد که انسان دارای دو وجهه ملک و ملکوت است و وجهه ملکوتی او مقدم بر وجهه دنیایی اش می باشد و تفاوت ملکوت و ملک همان تفاوت «کن» (باش) و «یکون» (می باشد) خواهد بود.( انما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون) انسان ها در ملکوت خود غافل از ربوبیّت خدا نیستند و وحدانیت او را مشاهده می کنند و این مشاهده از طریق استدلال نیست بلکه از طریق مشاهده نفس خودشان می باشد که از او منقطع نیستند و حتی یک لحظه هم او را غایب نمی بینند و از همین رو به وجود او و هر حقی که دارد اعتراف دارند و از هر گونه شرک و معصیت که از احکام دنیاست بدورند چرا که آن نشأت، قائم به فعل خداست و جز فعل خداوند کسی فعلی ندارد. پس آیه اشاره به نشأتی دارد که سابق بر نشأت دنیایی اوست و خداوند انسان ها را از یکدیگر متمایز کرد و شاهد بر نفس خود قرارداد که «الست بربکم» (آیا من پروردگار شما نیستم) و آنها هم «آری» گفتند. با این نظریه ظاهر آیه که مربوط به گذشته است حفظ شده است. البته تقدم، یک تقدم زمانی نیست زیرا جدایی بین دو نشأت ملکی و ملکوتی انسان نمی باشد و تقدم ملکوت بر ملک همان تقدم «کن» بر «یکون» می باشد. همچنین اشکال هایی که بر منکرین و مثبتین عالم میثاق وارد بود بر این نظر وارد نخواهد بود. کسانی که عالم میثاق را انکار کرده اند ظاهر آیه را در نظر نگرفته اند که به گذشته برمی گردد و آنان که آن عالم را پذیرفته اند، تقدم را، زمانی فرض کرده اند که در این صورت باید عالمی را در گذشته در نظر گیرند که اثبات آن دشوار است امّا نظر ما که آن عالم، عالم ملکوت باشد همه این اشکال ها را برطرف می سازد.( محمّد باقر المجلسی.1364،ه.ش)

ص: 12

4-3. نظریه شهید مطهری

استاد اگر چه کتاب تفسیری مستقلی ندارد؛ لکن در آثاری که از خود به جای نهاده است؛ به مقتضای کلام نظریههای قرآنی و تفسیری خود را بیان نموده است به عبارت دیگر تفسیر قرآن شهید مطهری را باید در آثار ایشان یافت و در واقع سرتاسر آثار ایشان بر گرفته از آیات و روایات میباشد.در بحث جبر و اختیار میفرماید: خداوند در آیه ذر که مربوط به فطرت انسانی می باشد بعد ازما این کار را انجام دادیم برای اینکه بعدها نگویید:« همانا پدران ما مشرک بودهاند و ما چارهاى نداشتیم و مجبور بودیم که بر سنت پدران خود باقى باشیم.».(173/اعراف)

استاد در جایی دیگر در رد عالم ذر میفرماید: آیه ذر نمیخواهد بگوید که همة مردم از پشت آدم گرفته شده اند؛

بلکه آیه میفرماید:

ذُرِّيَّتَهُم» وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ»

همة مردم از پشت همة مردم خارج شدند و انسانها در پشت پدران، قبل از ورود به دنیا این اقرار را نموده اند.

مرتضی، مطهری، ج 4، ص41))

توضیح جالب شهید مطهری را باید در ذیل بحث شناخت جستجو نمود، ایشان در این مجال در بیان ( أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِم).(اعراف /172) بعد از بیان مطالبی در باب شهادت و شهادت دادن میفرماید در اینجا نوع شهادت فرق میکند، تا انسان خود را شناخت، خداوند به او گفت آیا من پروردگار تونیستم؟! ایشان میفرماید مثل آیه این نیست که آقای زید را به آقای محمد نشان بدهند و بگویند: آیا آقای مجید را نمیبینی؟ بلکه مثل این است که کسى به دوستش میگوید آن آینه را نگاه کن، او در آینه نگاه میکند، صورت رفیقش را می بیند؛ تا به آینه نگاه کرد می گوید من زیبا هستم یا نه؟ چرا؟ چون به آینه نگاه کرده است. اگر به دیوار نگاه کرده بود اینطور نبود.

اینقدر خدا با بشر نزدیک است! اینقدر خودشناسى و خداشناسى با یکدیگر آمیخته است می گوید بشر! خودت را ببین، تا خودش

را میبیند می گوید آیا من پروردگار تو نیستم؟ تو خودت را ببینى مرا دیده اى، خودت را بشناسى مرا شناخته اى. جمله« من عرف نفسه فقدعرف ربه» .(غرر الحکم و دررالکلم، فصل 77 ، حدیث 312)

ص: 13

4. عالم ذر از دیدگاه مفسران اهل سنت

2-4. محمد امین بن عبدالله ارمى علوى

محمد امین بن عبدالله ارمى علوى، مفسر معاصر اهل سنت از مفسرانی است که وجود عالم ذر را قبول دارد و اینکه تمام مصائب و ارزاق و ... در آنجا مقدر شده است. ایشان در تفسیرخود در ذیل آیه مینویسد( وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک) عطف به آیه قبل و(َ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَل) است و عطف قصه عهد بنی آدم به قصه عهد بنی اسرائیل میباشد و این عهد خصوصی بنی اسرائیل به خاطر اقامه حجت بیشتر برای این قوم است. در ادامه مفسر به بیان آیه ذر میپردازد اینکه خداوند به تمامه، نسل آدم را از ظهر وی خارج نموده و از تمامی آنان عهد بر توحید و عدم شرک میگیرد. و در وجود ذریه آدم عقل، فهم و سخن گفتن قرار داد تا که پاسخ گویند و در آن عالم کافر به رنگ سیاه و مسلمان سفید رنگ بود. ذرها بر وجود خدا اقرار نمودند. ملائک نیز از جانب خدا شاهد بر این میثاق بودند. آنگاه ذریه آدم به جایگاه خود یعنی صلب آدم بر گشتند تا یکی یکی به این دنیا بیایند.

علوى در باره واژة بنی آدم در آیه مینویسد که به نقل از شوکانی گفتهاند منظور از بنی آدم در اینجا خود آدم میباشد که خداوند

بعد از آفرینش آدم، پشت او را مسح کرد و الی آخر(ارمى علوى.ج10. ص207)، صاحب تفسیر حدائق الروح و الریحان فى روابى علوم القرآن در پایان یک روایت در این باب به نقل از خلیفه دوم از قول پیامبر ذکر میکند و دیگر احادیث با همین مضمون را فقط اسنادش بیان نموده است.

ص: 15

3-4. تفسیر کابلى

ترجمه و تفسیر مختصرى از آیات قرآن کریم به قلم محمود حسن دیوبندى تفسیر کابلى( از دیدگاه اهل سنت) می باشد. این ترجمه، از زبان اردو به زبان فارسى درى صورت گرفته است.ایشان در بیان آیه ذر میفرماید همان طوری که یک خطیب توانا به طور یقین در ابتدا سخن گفتن نمیدانست و این را هم میداند که معلمی بوده و به او سخن گفتن و آواها و کلمات و الفاظ را در زمان تولد و کودکیش به وی آموخته است لکن خود خطیب از آن دوران هیچ چیزی جز همین سخن گفتن به یاد ندارد. به یاد ندارد که معلمش که بوده و چه گفته و در چه مکانی آموخته است. عهد ذر نیز مشابه همین امر است گر چه کسی آن را به یاد ندارد ولی با این وجود نمیتوان منکر آن بود چرا که الان آثار آن معهود را با عقل و بینش خویش درک و حس میکند. در واقع ایشان با این سخن خویش فراموشی عهد ذر را به نوعی پاسخ داده است و وجود چنین عهد و پیمانی مانند وجود دوران کودکی هر انسان، که آن دوران را در بزرگ سالی هیچ خاطری ندارد مشابه میداند.

(دیوبندى،ج2.ص443)

همچنین در تفاسیر اهل سنت به نقل از کتاب الروح ابن قیم نقل نموده اند قرطبی در جامع الاحکام، سیوطی درتفسیر روایی( دُرّ المنثور) به نقل از محمد بن کعب بیان میکند که« ارواح را قبل از آن که جسمشان خلق شود به ایمان و معرفت الهی خوانده شدند» یا در روایتی از ابن کعب است که خدا ارواح را قبل جسمشان خلق نمود و از آنان میثاق گرفته است .( قرطبى.ج7.ص314)

ص: 16

نتیجه گیری

· عالم ذریکی از مقاطع خاص زندگی انسان است و در زندگی انسان تاثیر به سزایی داشته است.

· زمان عالم ذر تحققاً مربوط به میثاق خدای متعال با بندگانش می باشد.

· مکان عالم ذر مورد بحث و مناقشه است، عده ای میان مکه و طائف و گروهی در کعبه کنار حجرالاسود می دانند.

· مدت زمان عالم ذر آنچه بدست آمده کوتاه بوده اما نسبت به عمر برزخی و دنیایی مورد مناقشه است.

· درباره کیفیت عالم ذر تعدد اقوال می باشد؛ ملاصدرا قائل به هویت عقلیه است.

· دیدگاه تشیع درباره عالم ذر اختلافیست؛علامه جایگاه نفوس قبل از عالم ماده را تعبیر می کند و شیخ صدوق مرحله گواهی گرفتن خداوند از انسان ها را در تعریف خود جای داده است.

· دیدگاه اهل سنت درباره عالم ذر دارای اختلاف بیشتری می باشد؛امثال زمخشری کاملا منکر و شخصی مثل عبدالله

ارمی تمام مقدرات را از جمله مصائب و روزی را از عالم ذر می داند.

ص: 17

فهرست منابع

قرآن کریم*

1.ابن ابی حاتم،تفسیر قران العظیم،1419،ریاض عربستان،مکتب نزار الباز

2.اسکویی بیابانی،محمد، جایگاه عالم ذر و ارواح درفطرت توحیدی انسان،1394،تهران،انتشارات نبآ

3.اسکویی بیابانی،محمد،توحید و اسماء وصفات،1390،تهران،موسسه فرهنگی نبا

4.اداره پاسخ گویی به سوالات دینی،سرآغاز خلقت،1392،مشهد،معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی

5.اکبری ،محمد رضا، عالم ذر ( و پاسخ به شبهات پیرامون آن )،1378،قم،مسجد مقدس جمکران

6.المجلسی، محمدباقر ،بحارالانوار ،1364 ه ش.

7.زمشخری،جار الله،کشاف،467، زمخشر، انتشارات دار إحیا التُراث العربی، مترجم: مسعود انصاری

8.سیفی،محمد حسین، بررسی و نقد عالم ذر از دید گاه متکلمین اولیه شیعه ،1392،قم،دانشکده الهیات قم ،شماره 1

9.سجادی،سید مرتضی، بررسی آرای مفسرین معاصر فریقین در تفسیر آیه ذر،1394،قم،دانشکده الهیات قم،شماره 1

10.سعد بن عبد للهّ ابن أبي خلف الأشعري؛ بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى لله علیهم مقدمةج 1

11.سلیمانی ،محمد علی،عالم ذر،1384،قم،موسسه اندیشه و فرهنگ اسلامی

12.شمسی آشتیانی،سیده صالحه،عالم ذر در حکمت متعالیه ایات و روایات،1390،قم،دانشگاه باقر العلوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی،شماره 1

13.صدوق زاده ،محمد مهدی،عالم ذر در میان مفسران و مطابقت آن با عوامل فیلسوفان،1391،مشهد،دانشگاه فردوسی،دانشکده الهیات معارف شهید مطهری ،شماره 1

14.کشف الغمّه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی بن ابی الفتح الاربلی، دارالاضواء، بیروت، 1405ه.ق، الطبعه الثانیه، 3 مجلدات.

15.کتاب الغیبه، محمّد بن الحسن الطوسی، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، 1411 ه.ش، الطبعه الاولی

16.مبدأ و معاد، صدرالدین محمّد بن ابراهیم الشیرازی، ترجمه احمد حسینی اردکانی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1362 ه. ش

17.مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، المولی محمّد باقر المجلسی، دارالکتب الاسلامیه، طهران، 1364ه.ش، الطبعه الاولی.

ص: 18